Masallar diyarı o kadar engindir ki, değişik yaşlar için uygun masalı seçmeye yardımcı olmayı, bahşedilmiş bir armağan sayıyorum. Bu makalede Joan Almon, bize, aynı zamanda yüreğimizin rehberliğine de güvenerek nasıl değerlendirme yapabileceğimize dair bir kılavuz vermektedir.
Joan, bizi, yaşayan öyküleri peri masalı olarak kategorize ederken duyarlı olmak konusunda uyarıyor. Bundan sonra okuyacaklarımız için bunu aklımızın bir köşesinde tutalım.
Üç yaşına kadar olan çocuklar, doğa ya da kendi gündelik yaşamlarına ayna tutan küçük öykülerle mutlu olacaktır. Ses yürekten, yumuşak ve neşelidir. Öğretmenler ya da anne-babalar kendi hayal güçlerini ‘ev yapımı öykü’ denemeleriyle geliştirebilirler, öyküler, oracıkta, günlük eylemlerden esinlenerek üretilir.
Çocuk, yulaf lapasını kaşıklarken, dünyanın en iyi yulaf lapasını yapan büyük annenin, lapayı nasıl yaptığını anlatan küçük bir öykü anlatılabilir. Bunu duyusal resimlerle zenginleştirin!
Üç yaştan büyük ve dört yaşındaki çocuklar, tekrarlayan bir örüntüde ve düzen içinde çözülen bir problemi içeren, ardışık (zaman sırasına dizilmiş) öyküler için hazırdır. Eğitmenler, bu sıralamanın bütün akademik çalışmalarda aranan eleştirel yeteneğin altında yatan şey olduğunu bilir. Bir mektubu sayfanın solundan sağına doğru okuma becerisi, vücudun sıralama bilgisine bağlıdır. Her eylemin bir önceki eylem üzerine inşa edildiği, ritmik olarak tekrarlanan bu tür öyküler, doğuştan gelen sıralayabilme yeteneğinin altında yatan özü besler. Sonra, beş yaşındakiler için eylemi baştan sona anlatan öyküler vardır ve daha sonra sıralama geriye doğru (sondan başa doğru) tekrar edilir. Bu öyküler sıklıkla dizeler halinde anlatılır.
Uyak ve tekrarlamanın büyülü formülü, taklit etmenin doğal sonucu olarak ezberlemeyi sağlar. Küçük çocuklar, yetişkinlerle birlikte öyküyü söylemeyi çok severler ve her kelimeyi hatırlarlar! Küçük çocukların belleği, ritmik tekrarın vücut tabanlı bilgisinde temellenir.
Dört ve beş yaşındakiler yalnız sıralamalı öyküleri değil, başlangıçta ‘peri masalları’ olarak değerlendirdiğimiz öyküleri de çok severler. Öyküleri seçerken neşeli bir yaklaşımı olan, basit konulu ve çözüme ulaşan öyküler olması gerekliliğini hatırlayın. Genellikle masal, ana karakteri, bir sorunla birlikte sunar ve sonra değişik insani özellikleri, sonuçlarıyla birlikte gösterir.
Çocuklar beş-altı yaşındayken, öykü dizeleri, onların daha karmaşık iç gelişimlerine paralel olarak daha karmaşık hale gelebilir. İşte o an, “iyi” ile “kötünün” belirmeye başladığı zamandır. Çocuğun kavramsal algı olarak iyiyi kötü üzerinden seçmek zorunda olmadığını hatırlayın. Daha çok, karakterin yüreği üzerinden ‘kendi yollarını hissetmelidirler’. Bencil kardeşin üstünlüğü ele geçirdiği süre içinde çocuk, kişisel çıkarının farkında olma heyecanını deneyimleme fırsatına sahip olur. Fakat hikâye dönüp, merhametli küçük kardeşe tüm krallık verildiğinde çocuk, içinde özverinin kıymetini hissedecektir. Çocuk kavramsal olarak seçmez, daha çok sonuçta elde edilenin yarattığı duyguyla seçim yapar.
Son olarak çocuk okul çağına geldiğinde, küçük prenses ya da prensin kaleden ayrıldığı, ormanda gezindiği masallar uygundur. Bu yaşta çocuk masumiyetini kaybetmeye başlamıştır, bu onların dünyaya ödediği kefarettir. Artık, kahramanın karmaşık yolculuklara çıktığı, çeşitli ileri karakter özelliklerinin olduğu masallar gereklidir. Bu masallar, çocuk için, insanın hayatta karşılaştığı çeşitli aşamaların, gelgitlerin bir resmini yaratır.
Joan Almon’un bize hatırlattığı gibi, son seçim, masalı anlatan yetişkinin masalla kendi ilişkisidir. Biz yetişkinler biliyoruz ki, insan varoluşunun bu temel öyküleriyle yürekten bağlantı kurarak gelişme yolculuğu başlayabilir.
Hangi masalın hangi yaş grubuna uygun olduğuna karar verme sorunu, her yuva öğretmeninin, aynı zamanda, çocuğuna peri masalı anlatmak isteyen her ebeveynin yüz yüze geldiği bir sorundur. Yıllar geçip, çocuklara masal anlatmayı deneyimledikçe insan bunun için bir ‘duygu’ geliştirecektir, fakat başlangıçta bazı kurallar yardımcı olabilir.
Peri masalları arasında, karmaşıklık derecesi farklı öyküler vardır. En basit düzeyde ‘Porridge Pot’ (Yulaf Lapası Tenceresi) varken öte tarafta oldukça karmaşık olan güzel Fransız masalı ‘Perronik’ vardır, kutsal kâseyi arayan saf budala, yedi zorlu engelin üstesinden gelmek zorundadır. İkincisi, ilköğretim çağındaki, belki masal dünyasını artık terk etmekte olan dokuz yaş civarı çocuklar içinken, birinci küçük, sevimli masal, üç yaş çocuklarının ilk masalı olabilir. Onlar, doğru kelimeyi bulamadıkları için böyle taşan bereketli küçük tencereyi dinlemekten hoşlanırlar. Bu yaştaki çocukların yaşamın sonsuz bereketi olduğuna dair bir duyumsamaları vardır, bir keresinde bir çocuk, annesi onu oyun için dışarıya çıkartmaya zamanı olmadığını söylediğinde: “Ama anne, benim çok zamanım var, sana veririm” diyerek bunu annesine açıklamış.
Neredeyse bütün peri masallarında, ya çözülmesi gereken bir problem, ‘Porridge Pot’ un pişirmesini nasıl durduracağını bilmemek gibi, ya da kötüyle karşılaşmak vardır, Pamuk Prenses’deki kötü Kraliçe ya da Perronik’in karşılaştığı çeşitli canavarlar gibi. Yumuşak problemler içeren masallar küçük çocuklar için daha uygunken, büyük kötülükler içeren masallar öte yandan büyük çocuklar için uygundur.
Masal kahramanının arayışının başarıya ulaşmadan önce, sınandığı bazı çalışmalara maruz kalması ya da zorlu uzun bir yolculuğa çıkması gerekliliği de masalların bir diğer yönüdür. ‘Üç Küçük Domuz’ masalının orijinal sürümünde, domuz, kurtla başa çıkabilmek için üç kez kandırılır. Üç, sıklıkla bir peri masalında ortaya çıkan zorluklarla ilişkili bir sayıdır. Bu örnekte görev, çok kaygı verici betimlenmemiştir ve domuz, zorlukların üstesinden mizahi bir yaklaşımla gelmiştir, bu da masalı dört yaş çocukları tarafından sevilebilecek bir masal yapar. ‘Yedi Kuzgun’ masalında kız çocuğu, erkek kardeşlerini yeniden insan biçimine döndürmek için güneşe, aya ve yıldızlara yolculuk etmek zorundadır. Bu masal beş ve altı yaş çocuklarına anlatılabilecek bir masaldır. ‘Güneşin Doğusu ve Ayın Batısı’ isimli güzel Norveç masalı biraz daha karmaşıktır. Burada da kahraman prensini kurtarmak için uzun bir yolculuğa çıkmak zorundadır ve ilk olarak yolu üç akıllı kadının evine düşer. Daha sonra, kıza, dört rüzgârın her biri yardım eder. Kuzey rüzgârı onu Güneşin doğusu ve Ayın batısı kalesine üflese bile işi henüz tamamlanmamıştır, prensle evlenmek için başka sınavlara da tabi tutulacaktır. Bu yuva çocukları için bir masal değildir, daha çok birinci sınıf ve üstü içindir, çocukların iç mücadelesi karmaşıklaştıkça daha karmaşık masallarla desteklenmelidir.
Bu düşüncelerle, Waldorf yuvalarında yaygın olarak anlatılan bazı masalları karmaşıklıklarına göre sınıflandırmak isterim. Peri masalları öyle canlıdırlar ki onları rahatça şu ya da bu kategoriye koymak biraz tehlikeli bir iştir. Sonunda insan, kararlarını çoğunlukla belirli bir grup çocuğa veya aklındaki tek bir çocuğa göre verir. Lütfen bu sınıflamayı kesin olarak algılamayın, sadece bir gösterge olarak alın ve zaman içinde bu alanda kendi yargılarınızın gelişmesine izin verin. Her kategoriden birkaç masal okumak değişik karmaşıklık seviyelerinin ne demek olduğunu anlamanıza yardımcı olabilir.
1- Kreşteki üç yaş çocukları ve yuvadaki karışık yaştaki çocuklar, küçük doğa öyküleriyle ya da ‘Tatlı Yulaf Ezmesi’ gibi basit masallarla tatmin olurlar. Üç yaştan büyük çocuklar ‘Şalgam’ masalı gibi ardışık öyküler için hazırdır. Şalgam öyle çok büyümüştür ki büyük baba onu tek başına sökemez, sonra birbiri ardından, büyük anne, torun, köpek, kedi ve en son fare gelir. Hepsi birlikte şalgamı sökmeyi başarırlar. Bu tür, güçlü tekrar ve sıra örüntüsü içeren pek çok öykü bulunabilir. Aynı zamanda bu kategoriye girebilecek,
Yahudilerin Hamursuz Bayramı’nda söylenen ‘Bir Kedim Var ve Kedi Beni Mutlu Etti’ ya da ‘Had Gad Ya’ gibi geleneksel şarkılar da vardır. Bu tür ardışık öyküler, çiçeği burnunda öykü anlatıcısının daha kolay öğrenmesi gibi ek bir avantaj da sağlarlar. Bu yaş grubu için masal koleksiyonu aşağıdakileri kapsar:
2- Diğer masal kategorisi biraz daha karmaşıktır ama sonuçta ruh hali, neşeli, fazla kederli olmayan ve fazla mücadele gerekmeyecek şekilde olmalıdır. Dört-beş yaş çocukları genellikle şu masallarla rahat ederler.
3- Sonraki kategoride gelen pek çok masal, peri masalı dönemiyle ilişkilendirdiğimiz ve beş altı yaşla ilişkili olarak düşündüğümüz masallardır. Bu masallar daha fazla zorlu engel ve ayrıntı içerir. Ana karakter, ‘Değirmenci Çocuk ve Pisicik’ masalındaki gibi, dünyada basit bir görevi yerine getirmek için yola çıkar. Engellerle karşı karşıya geliniyor olmasına rağmen bu zorluklar, bireylerin ruhunda taşıyamayacakları kadar ağır değildir. Bu masallar şunlardır:
4- Buraya dâhil edeceğim son masal grubu, birinci sınıfa geçmiş olan altı yaş çocuklarına uygundur. Bu dönem, çocukların bebeklik dişlerini kaybettikleri, erken çocukluğa veda edildiğini hissettikleri gerilimli bir dönemdir. (Neyse ki son cennetten ‘kovulma’ zamanına daha birkaç yıl vardır.) Bu tür masalların karakterleri, sözü edilen dönem çocuklarının yeni iç gelişim evrelerine denk gelen, kişisel deneyimlerinin acı ve kederleriyle buluşurlar. Adı geçen masallar, yuva çocuklarına değil, sıklıkla birinci sınıf çocuklarına anlatılır.
Karışık yaş grupları için hangi masalı seçmek gerektiği meselesi, yuva öğretmenlerinin en sık karşılaştığı sorundur. Eğer grupta üç yaş ile birlikte altı yaş grubu varsa, ileri seviye masallar küçüklere zarar verir.
Benim kendi deneyimim, ki diğer öğretmenler de böyle düşünüyor, grup içindeki bazı çocuklara uygun olması koşuluyla, bu bir sorun değildir. Bu ilginç fenomen şöyle işliyor gibi görünür: Üçten altı yaşa kadar çocuğun bulunduğu bir karışık grupta, kişi, üç dört yaş çocuklarına özenli olacak şekilde, beş-altı yaş için uygun olan masalı seçebilir. Daha basit bir öyküye odaklandıklarından sanki daha az odaklanmış görünürler, fakat nadiren huzursuzlanırlar. Öte yandan, eğer aynı karmaşık masalı sadece üç dört yaş grubuna anlatırsanız, dikkat etmediklerini ve ilgilerini çabuk kaybettiklerini göreceksiniz. Bu, sanki grup içinde öyküyü diğerleri yerine ‘taşıyacak’ kimse yokmuş gibi bir durumdur. Karışık yaş grubu çocukları, küçükler için uygun olan masallar anlatıldığında da bir denge oluşturabilirler. Daha büyük olanlar genellikle basit öykülerde sıkılmazlar, artık, ardışık öykülerdeki ya da basit peri masallarındaki mizahı anlayacak kadar büyümüşlerdir ve küçükler büyük bir ciddiyetle dinlerken onlar komik bölümlere gülerler.
Peri masalını seçerken dikkate alınması gereken bir başka konu da masalın değişik bir biçimde bile olsa toplum içinde iyi bilinen bir öykü olmasıdır. Çocuklar sıklıkla, iyi bilinen bir masalı dinlemeye, bilinmeyenlerin tersine daha erken yaşta hazır olurlar.
Son ve muhtemelen en önemli faktör ise öykü anlatıcının öyküyle kendi ilişkisidir. Bazen öykü anlatıcı öyküyü o kadar çok sever ki, o öykü için küçük olsalar bile çocuklara anlatılabilir. Öykü anlatıcının öyküye olan sevgisi onlara adeta köprü olur. Öykü anlatıcısının peri masalına olan aşkı bir de anlamayla birleşirse, bütün peri masalı âleminin kapıları açılır, masal gerçek olur ve sonsuza kadar yaşar. Peri masalları anlatırken biz de beslenir ve bu âleme geri döneriz. Rudolf Steiner, peri masallarını tanımlarken bunu çok iyi anlatmıştır: “İnsan evriminin tüm yüzyıllarının büyüsünü anlatan, içten gelen kaynaklar, gerçek halk hikâyeleri, tasavvur edilenden çok daha derin anlamlara sahiptir” (6 Şubat 1913 Konferansı).
